Khoa học theo “mốt”

05:46 CH @ Thứ Sáu - 10 Tháng Hai, 2006

Mấy năm trước, nhìn những dãy nhà hộp đứng san sát như bãi chứa container, tôi liên tưởng tới câu tục ngữ ở bầu thì tròn ở ống thì dài và nghĩ, nếu nghĩa đen của câu tục ngữ trở thành hiện thực thì ngày nào đó người Việt mình sẽ có hình thể phát triển theo khối lập phương. Ít năm sau, chắc do nóng quá hoặc không có giải pháp hữu hiệu trong việc chống thấm (?), người ta lại đua nhau úp lên mái nhà những cái chóp nhọn hoắt, hoặc tròn tròn hoặc vuông vuông, lại nghĩ cứ đà này có ngày phố xá xứ ta sẽ từa tựa như phố xá vùng Vịnh Pecxich. Vài năm nay, mốt đã thay đổi, người ta trở về với mái chảy truyền thống nhưng đã qua một lần “phủ định” là lợp tôn Ausnamhoặc đổ bê tông gắn ngói. Hóa ra cái “mái chảy” có tuổi đời ngàn năm của tổ tiên cũng có lý đấy chứ. Trường hợp này cũng tương tự như ngày trước có bác thực hiện công trình khoa học là cải tiến chiếc đàn tứ. Bác lắp thêm bốn dây nữa để có tám dây và thay dây tơ bằng dây sắt. Xong xuôi, bác vác đàn ra trình tấu, tiếng đàn tứ cải tiến nghe y hệt tiếng đàn măngđôlin. Cử tọa ngồi nghe bình luận: lại mốt cải tiến đây, cải tiến đàn tứ thành đàn măngđôlin thì cải tiến làm gì, rách việc! Mà rách việc thật, vừa tốn công của vừa mất thời gian, ít lâu sau công trình khoa học “cải tiến đàn tứ” đã nhanh chóng mất hút trong sinh hoạt âm nhạc. Cứ ngỡ cuộc đời chỉ có mốt đầu tóc, mốt áo quần, mốt sơn móng tay móng chân, mốt nhà cửa..., mấy ai nghĩ lại có cả mốt nghiên cứu khoa học! Dễ nhận thấy trong vài chục năm qua, khi nghiên cứu kinh tế - chính trị - văn hóa thì nhiều vị chạy theo Léon Vandermersch ngó vào “thế giới Hán hóa ngày nay”, chưa đâu vào đâu lại đã thấy lại tí tởn chạy theo Alvin Toffler để ngắm nghía sự “thăng trầm quyền lực”; rồi trong nghiên cứu văn học thì hết tán dương M. Bakhtin lại tung hô Milan Kundera! Tôi đoan chắc trong các vị này, người hiểu thực chất vấn đề thì ít, người nói cho có vẻ uyên thâm, trưng diện như một món “đồ trang sức trí tuệ” thì nhiều!

Đầu những năm 80 của thế kỷ trước, trả lời câu hỏi: đâu là động lực cho sự cất cánh của những “con rồng” châu Á?, trong cuốn sách Thế giớiHán hóa ngày nay Léon Vandermersch đưa ra giả thuyết về vai trò của các giá trị châu Á, cụ thể theo ông là văn hóa Khổng giáo. Cùng thời gian này, lại có tác giả cho rằng nước Nhật phát triển được như ngày nay là nhờ vai trò của văn hóa Phật giáo. Quãng chục năm sau, đi tìm nguyên nhân của cuộc khủng hoảng tài chính, ở phương Tây lại có người đổ hết tội tình lên các giá trị châu Á... Điều này cho thấy thực chất vấn đề vẫn còn để ngỏ, người ta có thể đưa ra những kết luận khác nhau, mỗi kết luận đều mang ý nghĩa tham khảo, không thể là chân lý cuối cùng, chưa nói còn phải nhìn nhận trong tương quan với hệ thống quan điểm, với góc độ tiếp cận của mỗi (những) nhà nghiên cứu. Nhưng các vị yêu thích mốt trong khoa học không lấy đó làm điều, họ lũ lượt leo lên con tầu do Léon Vandermersch cầm lái để hành trình về phương Đông. Họ phê phán tư duy phân tích và tinh thần duy lý, họ cổ vũ tư duy tổng hợp của phương Đông cổ đại và các giá trị duy tình! Tựu trung theo các vị thì phương Đông mới là cái rốn của vũ trụ, là nơi mà phương Tây phải học tập mới có thể nên người. Ăn theo mốt tìm về phương Đông, các nhà xuất bản, các nhà biên khảo, các nhà biên soạn thi nhau tung ra thị trường những tác phẩm có chung tên gọi Cổ học phương Đông. Nào Lão Tử, Khổng Tử, nào Mạnh Tử, Chu Hy, nào Thích Ca, Long Thọ..., các cụ tái xuất trên các quầy sách như muốn nhắc nhở con cháu chớ loay hoay tìm tòi đâu xa, hãy tìm từ những gì chúng ta đây “ngộ” ra từ hàng ngàn năm trước. Thiển nghĩ, nghiên cứu và khẳng định các giá trị dân tộc, nghiên cứu và khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc trước hết phải là một sự tự ý thức, là một nhu cầu tự thân chứ không phải nói theo người khác. Vả lại, phương Tây hay phương Đông cũng đều có những mạnh - yếu riêng. Và nghiên cứu văn hóa không phải để khẳng định sự hơn kém mà là đi tìm sự khác nhau, tìm ra chỗ mạnh chỗ yếu nhằm bổ sung cho nhau, đặc biệt không phải nghiên cứu để tự an ủi như một biến thái của “phép thắng lợi tinh thần”. Đua theo mốt trong sinh hoạt xã hội nếu không được trang bị một năng lực thẩm mỹ sẽ sinh ra những trò lố lăng, đua theo mốt trong khoa học nếu thiếu tri thức sẽ sinh ra những sản phẩm kỳ quặc. Tạm điểm qua sự “thông thái dỏm” của dăm ba vị. Một vị bàn về việc chọn hiền tài đã trình bày theo lối tân cổ giao duyên như thế này: “Thi Đình là thi tại triều được tiến hành ngay sau khi thi Hội với mục đích xếp hạng các tiến sĩ. Trong số này người nào đạt điểm tối đa là 10 thì được ban Huy chương và phong tước Trạng nguyên, người nào đạt điểm 9 thì được phong Bảng nhãn, người nào đạt điểm 8 thì được phong Thám hoa”(!) Xét đến cùng, chạy theo mốt trong khoa học, thực chất là thay thế thái độ cực đoan này bằng thái độ cực đoan khác, chính xác hơn, là thể hiện điều chúng ta thường gọi là phương pháp xem xét siêu hình, là cung cách biến tri thức thành một thứ mỹ phẩm dành cho trí tuệ!

Món ăn dẫu ngon, xơi nhiều cũng chán. Tới năm 1991, cuốn sách Thăng trầm quyền lực của Alvin Toffler được dịch và xuất bản. Ngay sau đó ở Việt Nam, số tác giả bàn về văn minh nông nghiệp, văn minh công nghiệp, văn minh tin học bỗng nhiên tăng vọt. Thăng trầm quyền lực được quảng bá trong giới nghiên cứu, vài bác đọc xong, nhíu mày đăm chiêu như một vị hiền triết, dõi cái nhìn của “tương lai học” hướng về ngày mai để quả quyết những điều mới chỉ là dự báo. Song, chắc vì tương lai vốn còn xa xăm, bàn về một thứ ít người có khả năng hình dung mãi thì cũng nhàm, nên mấy cuốn sách tiếp theo của Alvin Toffler như Làn sóng thứba, Cú sốc tương lai không được hưởng ứng rầm rộ như trước. Mốt Alvin Toffler nhanh chóng bị bỏ qua và được thay thế bằng mốt Samuel Hutington với Sự đụng đầu của các nền văn minh, bằngmốt Fritjof Capra với Đạo của vật lý...!

Giống như khi bài hát Ôi cuộc sống! của người Xiêm La với điệp khúc noy noy noy được du nhập rồi một số ban nhạc, ca sĩ xứ ta cũng ngoáy mông nhún nhảy “noi” theo, loại trừ những vấn đề khoa học thu hút sự chú ý của những nhà nghiên cứu nghiêm túc, khi mốt xâm nhập vào đời sống khoa học nó thường đưa tới sự xuất hiện của hàng loạt những công trình có đề tài, lý thuyết, phương pháp nghiên cứu..., thậm chí đối tượng nghiên cứu cũng mang dáng vẻ hao hao. Ở cơ sở đào tạo nọ, một nghiên cứu sinh bảo vệ thành công đề tài về “năng lực trí tuệ”, ngay sau đó người ta thấy nối tiếp nhau ra đời các luận án mang nhan đề đại loại như “Tăng cường năng lực trí tuệ của X...”, “Nâng cao năng lực trí tuệ của Y...”. Nghiên cứu văn học cũng không tránh khỏi tình trạng này, ví dụ khi Thi pháp học được giới thiệu, khẳng định và đạt một số thành quả trong nghiên cứu, ngay lập tức hàng loạt những luận án tiến sĩ được triển khai, mở bất kỳ luận án nào thuộc mốt này cũng sẽ thấy nếu không bàn về “không gian nghệ thuật”, “thời gian nghệ thuật” thì cũng bàn về “điểm nhìn tác giả”, “điểm nhìn nhân vật”...!

Sự du nhập Thi pháp học vào hoạt động nghiên cứu văn học ở Việt Nam là cần thiết và khả thủ, nó đáp ứng nhu cầu bổ sung các lý thuyết, vấn đề là người sử dụng có thông thạo đến mức làm chủ được Thi pháphọc hay không. Ứng dụng thành tựu của M.Bakhtin, của M.Kundera là việc làm đáng chân trọng, nhưng tuyệt đối hóa đến mức biến thao tác ứng dụng lý thuyết của các ông thành mốt M.Bakhtin, mốt M.Kundera lại là việc cần cân nhắc (xin nói thêm, căn cứ vào những gì đã đọc tôi lờ mờ nhận thấy dường như về mặt lý thuyết giữa hai ông có một mối quan hệ nào đó, ít nhất cũng ở sự khởi xướng một lý thuyết và sự vận dụng lý thuyết ấy?). Từ phương diện này, tôi thật sự nghi ngờ tính phát hiện, tính hiệu quả của một số luận án sử dụng Thi pháp học, bằng chứng là hầu như chúng “không một tiếng vang”. Rồi lại thấy không rõ vì sao mấy năm nay các luận án tập trung nghiên cứu văn học giai đoạn 1930 - 1945 lại chiếm tỷ lệ cao đến thế (vì cần thiết? vì nhiều tư liệu? vì khả năng của thầy hướng dẫn? vì năng lực của nghiên cứu sinh? vì...?). Trong số đó, những luận án có giá trị, có thể xuất bản để giới thiệu với bạn đọc, thật sự chỉ đếm trên đầu ngón tay và đặc biệt, chúng chủ yếu gồm luận án của các tác giả mà giới nghiên cứu văn học đã biết tới tên tuổi trước khi làm nghiên cứu sinh. Số còn lại (xin lỗi nếu quá lời!) có lẽ phần lớn chỉ mang ý nghĩa đối với vị tiến sĩ “khổ chủ”, và giúp cho thư mục của Thư viện Quốc gia, của cơ sở đào tạo dày thêm mà thôi! Được cái là phần nhiều các vị tiến sĩ này cũng kín tiếng, ít đăng đàn diễn thuyết, hoặc lập ngôn này nọ, chứ vài vị tiến sĩ thuộc thế hệ đi trước thì kiêu hãnh và tự tin hơn! Như một vị quả quyết: câu thơ Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông (Truyện Kiều) phải sửa lại Hoa đào năm ngoái còn cười gió xuân, bởi hoa đào nở vào mùa xuân nên không thể cười với gió đông!

Phải chăng đây là một trong những nguyên nhân đẩy tới nghịch lý: đất nước nhiều giáo sư tiến sĩ song vẫn thiếu các nhà khoa học đích thực, thiếu các chuyên gia đầu ngành?

Nói “khoa học chạy đua theo mốt” cũng cần kể tới loại mốt khoái sử dụng các thuật ngữ, các khái niệm xã hội đang quan tâm, được nhiều vị xem là phong cách thời thượng, như với khái niệm “kinh tế tri thức” chẳng hạn. Có thể nói, lâu nay hầu như không có tờ báo, tờ tạp chí nào lại không đề cập tới “kinh tế tri thức”. Do công việc có liên quan mà bàn về “kinh tế tri thức” còn ra một nhẽ, nhưng có những vị tôi chưa thấy nghiên cứu bao giờ cũng tỏ ra say sưa tuyên truyền cho “kinh tế tri thức”. Tôi từng may mắn được nghe một diễn giả hùng hồn phát biểu hơn nửa tiếng đồng hồ về vấn đề ông gọi là “kinh tế trí thức”(!). Ông thao thao bất tuyệt: “kinh tế trí thức” là thế này “kinh tế trí thức” là thế kia, chúng ta phải làm cho “kinh tế trí thức” trở thành thế này “kinh tế trí thức” trở thành thế kia. Người ngồi cạnh rỉ tai hỏi nhỏ: “kinh tế trí thức” là cái gì hả anh, tôi trả lời như một phỏng đoán: chắc là “kinh tế tri thức”! Lại nghĩ, đến cái khái niệm mà còn nhầm lẫn thì có thể tin tưởng vị “diễn giả” kia đã nắm bắt thấu đáo vấn đề mình say sưa trình bày hay không? Rồi tự răn mình nên thông cảm, bác đang nói theo mốt!

Mốt nào rồi cũng qua đi, mãi mãi còn lại là con người với khát vọng làm đẹp mình, làm đẹp xã hội. Tuy nhiên, khi khoa học chạy đua theo mốt thì câu chuyện không hoàn toàn như vậy. Liệu có phải là hồ đồ nếu xem chạy đua theomốt trong khoa học là biểu hiện của những tư duy lười nhác? Về phần mình, tôi luôn có thái độ hoài nghi đối các công trình khoa học, các bài tiểu luận, các sự lập ngôn... thiếu vắng tinh thần khám phá, không đưa tới những nội dung hữu dụng và mới mẻ, như cụ cố Hồng của Vũ Trọng Phụng ngày xưa thường nói “khổ lắm, biết rồi nói mãi”. Hoạt động khoa học là hoạt động là khám phá và sáng tạo, là trả lời những câu hỏi cấp thiết do thực tiễn đặt ra, là đề xuất và giải quyết một ý tưởng mang ý nghĩa tích cực đối với xã hội - con người... Chỉ với những điều sơ giản này cũng đủ để khẳng định mốt không có chỗ trong khoa học. Mong sao ai đó đã, đang và sắp làm khoa học hãy đi lên từ đôi chân của chính mình, đừng biến tri thức thành những hộp Pond’s, những chai Chanel thơm nức!

Nguồn:
FacebookTwitterLinkedInPinterestCập nhật lúc:

Nội dung liên quan

  • Làm khoa học

    27/08/2017Hồ Ngọc ĐạiKhi đã có hàng chục tiến sĩ, hàng nghìn phó tiến sĩ, hàng chục vạn người có trình độ Đại học, thì đất nước đã có cái lót ở dưới cùng nền văn minh, làm móng vững chắc cho ngôi nhà khoa học được xây dựng trên nền tảng ấy. Chúng ta đã qua thời kỳ đổ móng ồ ạt và bây giờ đã đến lúc xây dựng có lớp lang, nghĩa là phải có cách tổ chức thích hợp. Trong bài này, tôi chỉ bàn tới cách tổ chức thích hợp với những người làm khoa học.
  • Từ một kỷ lục về trích dẫn

    09/10/2014Nguyễn Hoàbài viết chỉ quảng 10 trang giấy mà kèm theo tới 53 trích dẫn và chú thích! Khiếp quá, đọc một tiểu luận tần đầy các trích dẫn theo lối “ông John” cho rằng, “bà Smith” từng viết, rồi ông “ốp” ông “ép” đã nói…, tôi không thể nắm bắt đâu là khám phá, quan niệm học thuật của NN và đâu là khám phá, quan niệm “nói theo”...
  • Thiếu nhi đọc sách - cần có sự hướng dẫn khoa học

    04/03/2014Tương lai đất nước ở trong tay thế hệ đang lớn lên. Trẻ em hôm nay là thế giới ngày mai. Thế hệ đang lớn lên sẽ ra sao tuỳ thuộc phần lớn vào công tác giáo dục. Những phẩm chất gì xã hội muốn đòi hỏi ở người lớn sau này thì hiện tại chúng ta phải giáo dục cho trẻ em. Đối với giáo dục trẻ em, sách báo luôn đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Bà Krupskaia đã nhấn mạnh: “Sách thiếu nhi là yếu tố quan trọng bậc nhất”. Cũng giống như trong học tập hay vui chơi, trẻ em đọc sách cần phải có sự hướng dẫn.
  • Bốn lời khuyên cho các nhà khoa học trẻ

    03/01/2014Nếu đã đọc 'Ba phút đầu tiên - Một cách nhìn hiện đại về nguồn gốc vũ trụ', bạn sẽ nhớ ngay ra ông: Steven Weinberg, nhà vật lý lý thuyết nổi tiếng người Mỹ, tác giả cuốn sách được yêu thích này. Dưới đây là bài nói chuyện của ông trong một buổi phát bằng tại ĐH McGill, Montreal, Canada, đúc rút kinh nghiệm làm khoa học cả đời mình.
  • Tiểu luận, nghiên cứu khoa học... bi hài ký

    11/01/2006Đoàn Tất ThảoTiểu luận, nghiên cứu khoa học là những “phạm trù” gắn chặt với sinh viên. Không thể phủ nhận nhiều trường, giảng viên và sinh viên coi đây là một công việc nghiêm túc, nhưng vẫn có những nơi, những người coi đây là một trò vui không hơn...
  • Thời gian không chết, chỉ có khoa học dễ bị "bức tử" mà thôi!

    30/09/2005Nguyễn HòaSau mấy tháng “dạo qua” một số tòa soạn, cuối cùng tiểu luận Thơ hay là cái chết của thời gian của Ngô Tự Lập đã được đăng tải vừa qua. Theo Lời Tòa soạn của Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam thì: “trở lại định nghĩa thơ ở đầu thế kỷ này không phải là không thú vị… Vấn đề không phải là ở chỗ ai đúng, ai sai. Vấn đề là cùng bình tĩnh bàn bạc và hướng tới sự phát triển”. Nhưng theo tôi, đúng - sai lại là một tiêu chí hết sức quan trọng trong khoa học; và người ta chỉ có thể “bình tĩnh bàn bạc và hướng tới sự phát triển” một khi nắm bắt được mục đích, góc độ, phương pháp, cách thức nghiên cứu, cách thức đưa ra kết luận…
  • Khoa học hoá cách suy nghĩ, làm việc, học tập

    13/07/2005Tác giả Đào Văn TiếnCuốn sách do nhà xuất bản Thanh Niên xuất bản năm 1982 với lời tựa của tác giả: "Tặng các bạn thanh niên, niềm hy vọng của đất nước". Mở đầu là lời nói của Vladimia Cuocganop: ".... Nếu thanh niên không quan tâm tới khoa học, xã hội sẽ nhanh chóng suy thoái về văn hóa và vật chất..."
  • Chưa có văn hoá khoa học

    17/06/2005Bùi Mộng HùngTây cũng như Đông, đều tìm hiểu thiên nhiên, tìm hiểu con người. Ngày nay tinh thần khoa học rất nghiêm ngặt trong tiêu chuẩn của cái biết. Thâm tâm một số “tri thức” và “học giả” Việt Nam trong cũng như ngoài nước, không khỏi cho rằng ta, Đông phương đã biết cả rồi...
  • Sắp xếp tài liệu công việc khoa học

    19/03/2005Người ta thường nói “cách sắp xếp tài liệu và công việc sẽ nói lên tính cách và hiệu quả công việc của bạn”. Bàn làm việc lộn xộn cùng một loạt công việc cần làm nhưng không biết việc gì làm trước, việc gì làm sau, thể hiện rằng hiệu quả làm việc của bạn chưa tốt. Để khắc phục căn bệnh này, bạn có thể tham khảo một số kinh nghiệm dưới đây...
  • “Bê tráp theo thầy” và làm khoa học “dỏm”!

    11/11/2003Xưa nay, chuyện học trò tự hào vì được theo học thầy giỏi, thầy tự hào vì đào tạo được học trò tài cao cũng là chuyện thường tình. Nhưng dẫu sao thì không phải học trò yêu nào cũng được thầy trao cho “ấn tín” để có thể nối nghiệp.
  • Lòng ganh tị của các nhà khoa học

    11/11/2003Cao Xuân HạoLòng ganh tị của một nhà khoa học Đức đối với một bạn đồng nghiệp được thể hiện bằng cách bỏ ra 5 năm học hết lý thuyết của người ấy và bỏ thêm 5 năm nữa để nâng lên thành một lý thuyết cao hơn. Lòng ganh tị của một nhà khoa học Việt Nam đối với bạn đồng nghiệp được thể hiện bằng việc tìm cách chuyển sang ngạch hành chính tổ chức để ngăn chặn việc công bố và ứng dụng lý thuyết của hắn ta.
  • Nghiên cứu khoa học bị 'bỏ quên' trong các trường đại học

    06/09/2003Đại học là một trong những nơi tập trung nhiều chất xám nhất, song việc đầu tư cho khoa học ở đây đang bị xem nhẹ. Kinh phí cho nghiên cứu ở các trường chỉ bằng 1/3 so với các viện, thiết bị lạc hậu Còn giảng viên thì ngày càng “chán” đề tài, dẫn đến kiến thức chai cứng, không được cập nhật...
  • Bàn về thông tin khoa học

    29/06/2003Giáo sư Phan Văn DuyệtChúng ta đang sống trong thời đại bùng nổ thông tin khoa học. Thế nhưng vẫn còn những điều đáng bàn về thông tin khoa học đại chúng ở nước ta...
  • xem toàn bộ